Makale O 3. Dünya Ekonomisi İçinde Petrolün Yeri Petrol, önceleri de bilinmekle beraber, 19. yüzyılın ikinci yarısında ve özellikle de 20. yüzyılda enerji kaynağı olarak öne çıkmış ve yadsınamaz derecede büyük önem kazanmış bulunmaktadır. Petrol, artan gereksinim ve gelişen teknolojilerle sadece enerji ve ulaşım sektöründe değil, petro-kimya sektörünün de hammaddesini oluşturmuştur. Artık, 21. yüzyıl başı itibariyle, ısınma, aydınlatma, ulaşım, makine gücü, motor yağı, tekstil, plastik ve hatta kozmetik gibi elemanlar kapsamında uygulama alanı bulmuş durumdadır. Petrol üretim verileri incelenecek olursa, petrol sektörü 1913 - 1948 yılları arasında yıllık ortalama %6,5 oranında büyüyerek dünyadaki petrol üretimi her 1 2 yılda bir kendini katlanmıştır. l 948'den sonraki 25 yılda ise petrol üretimi, yıllık ortalama %7,5 büyümeyle 6 kat artmış bulunmaktadır. 2. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan bu dönemde, petrol ticaretinin üretimden fazla büyümesi sonucu uluslararası petrol ticaretinin I O kat büyümüştür. Sürekli büyüme trendinin son bulduğu 1973 ve 1979 petrol krizleri dönemindeki üretimi incelenecek olursa, 1 979 yılındaki üretimin 1 973 yılına göre sadece % 1 2, 1 976 yılına göre ise sadece %3 büyüyebilmiştir. Petrol sektörü bu dönemde meydanagelen krizlerin sonucunda 1 985 yılında 1 979 yılına göre % 1 2 gerilerken, uluslararası petrol ticaretinin ise neredeyse üçte bir oranında küçüldüğü gözlenmektedir. 1986 ve 1988 yıllarında petrol fiyatlarını düşmesi sonucunda sırasıyla talep, üretim ve sonrasında ticaret artmaya başlamıştır. 1992 yılında gelindiğinde talep ve üretim seviyesi 1979 yılı seviyesine ulaşırken ticaret hacminin aynı noktaya gelmesi 1995 yılına kadar sürmüş bulunmaktadır. 1995 yılından 2012 yılında kadar geçen sürede petrol sektörü incelenecek olursa, yıllık bileşik büyüme oranının % 1 ,4 olduğu görülmektedir. Ancak 100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 o 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Şekil 4. 1980-2012 yılları arasında dünya günlük petrol üretiminin değişimi[9]. 46 ENERJi ve ÇEVRE DÜNYASI MART2015 bu durum petrolün reel tüketiminin azaldığı anlamına gelmemektedir[8]. Petrol fiyatları, günümüzde küresel ekonomik sistemin önemli değişkenlerinden biridir. Günümüzde, petrol fiyatlarının belirlenmesinde arz talep dengesi, ileriye dönük vadeli işlem sözleşmeleri ve petrol piyasaları etkili olmaktadır. Özellikle, petrolün fiziksel olarak el değiştirmeden yoğun bir şekilde alınıp satıldığı vadeli işlem piyasaları, petrol fiyatlarının belirlenmesinde önemli rol oynamaktadırlar. Burada, petrol, vadeli işlem sözleşmeleri aracılığıyla varil bazında ilerideki bir tarihte önceden tanımlanmış ve anlaşılmış fiyatlar üzerinden alım satım işlemi görmektedir. Vadeli işlemler; genellikle, petrolün fiyatının artması riskine karşı vadeli işlem piyasasında güvence sağlama işlemi yapan uluslararası ticari firmalar veya petrol alım satımından gelir sağlamak isteyen spekülatif yatırımcılar tarafından yapılmaktadır. Ancak, genellikle işlem hacminin büyük kısmını spekülatif yatırımlar oluşturmaktadır. Petrol fiyatları ve belirleniş şekilleri, geçmişten günümüze incelenecek olursa (Şekil 5); 4 farklı dönemden söz etmek mümkündür. Bu dönemler, sırasıyla; 1928 - 1947, 1947 - 1 971, 1971 - 1986 ve l 986'dan günümüze kadar olan dönemler olmaktadır. İlk 3 dönem boyunca oligopolcü piyasa yapısının farklı şekilleri görülmektedir. l 986'da yaşanan ani fiyat düşüşünün ardından serbest piyasa koşulları ile etkin olmuştur. Şekil S'teki önemli değişimlerin olduğu yerlerde çeşitli enerji-politik olayların olduğu görülmektedir. Bu husus, şartların ve/veya ülkelerin bölgelerin taşıdığı risklerle ilgili olmaktadır. Bu bağlamda, petrolün ticaretine ilişkin ülke riskleri önem kazanmaktadır. 1 1 il V ' /\ - ---- ·---- - rı .. ,�"' -V r A . "WN 1-'""""- ----=- --- � . . 1 - 1 . ' . . . 1\ 1A . V\Y . 1 ',,) .,., -ı . . -- ·-" ----· -· - - -· --· ----.. . ■ 1,0,,) ··--.... - Şekil 5. 1861 -2012 yılları arasında ABD doları cinsinden petrol varil fiyatları [ 6].
RkJQdWJsaXNoZXIy MTcyMTY=