Enerji ve Çevre Dünyası Dergisi 167. Sayı (Temmuz-Ağustos 2021)

enerji-dunyasi.com 20 Enerji ve Çevre / Temmuz-Ağustos 2021 ÇEVRE PROF. DR. FEVZİ YILMAZ Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Mühendislik Fakültesi PARTİKÜLLER, HAVA KİRLİLİĞİ VE SAĞLIK Giriş Ö lüm sebebi olma, ölümle kor- kutma ve ölümü kabul etme teması, sadece COVID-19 virüsü ile ilişkili değildir. İbni Sina 1000 yıl önce insan yaşam süresinin kısalığını, tozların ve dumanların varlığına bağlamıştı. O zaman kanıta dayalı bilgiye erişim yoktu. Bugün artık, boş bir su bardağında on binlerce partikülün uçuştuğunu rahatça söyleyebiliriz. Bu partiküllerin büyük kıs- mının muhtelif coğrafyalardan taşınımla geldiği de bir sır değildir. Toz ve duman- ların doğal olanları tölere edilebilir, fakat yapay olanlara kimyasal tepkime ürün- lerine ve sentezlenenlere dikkat kesil- meliyiz. Görünür toz boyutu ortalama 100 mikrometre iken, polenler 20 mik- rometrede yığılma gösterir. Bakteriler 1 mikrometre, duman 0,01-1 mikrometre arasında bir dağılıma sahiptir. Atmos- ferik toz boyutu oldukça geniş aralıkta (0,001-1 mikrometre) gezinir. Her türlü virüs boyutu ortalama 0,01 mikromet- redir. Sınırlı yanma ürünü olan ve halk dilinde kurum olarak adlandırılan karbon siyahı en düşük boyuta (ortalama 0,001 mikrometreye) sahiptir. Nanoteknoloji biliminde, 0,1 mikrometre altı boyutların nanoboyut partikül ailesi üyesi olarak değerlendirildiği hatırlanmalıdır (0,1 mikrometre 100 nanometreye eşittir). 25 nanometre boyutlu küresel dağı- lımlı hale getirildiğinde rengi kırmızı, 50 nanometre boyutlu olduğunda ise yeşile dönmektedir. Antibakteriel gümüş nanoparçacıklarda da benzer özellik kayması vardır. Çağımız mikroteknolo- jiler, nanoteknolojiler, nanobiyotekno- lojiler çağıdır ve canlı cansız partiküller/ yapılar çok önemlidir. The Economist Dergisi'nde 2019 ve 2014’te yayınlanan iki makaleden, ilkinde EPA (Çevre Koruma Ajansı) referanslı olarak ülkelerin ekonomik büyümesi ile hava kirliliği eksenli ölümler arasında enteresan bir ilişki verilmiştir (Novem- ber 9th, 2019, p: 77). 3 araştırmacının ABD için yaptıkları, detay içeren ikinci makalede (December 20th, 2014, p:16) ise hafif otomobil ve ticari araçların toz ve gaz salınımlarının sonucu oluşan hava kirliliğinin bir yıl boyu görece ölümcül etkileri ve yol açtığı ölümler tartışılmıştır. Bu iki bilginin paylaşılması ve irdelen- mesi bu yazımızın ana temasıdır. Bakteri ve virüs dışı mikro ve nano partiküllerin de öldürücülükleri çok önemsenmelidir. Öldürücülüklerin ve toksik etkilerin azalan tane boyutu ile arttığı ayrıca bilinmektedir ve bu nanometal çalışmalarıyla kanıtlanmış- tır. Örneğin, altın normal halinde hiçbir madde ile etkileşime girmediği ve çok güvenli olduğu halde, nanopartiküller halindeki altın her şeyle etkileşime giren bir yapı kazanır. Nanoaltın, tane boyutu ve tane şekli ile farklı bir kimliğe bürü- nebilmektedir ve çok reaktif olmaktadır. Örneğin sarı renkteki som altın külçe,