Enerji ve Çevre Dünyası Dergisi 174. Sayı (Mayıs-Haziran 2022)

28 ENERJİ ve ÇEVRE • Mayıs - Haziran / 2022 edilmektedir. Hava kirliliğine neden olan bir firma esasen neden olduğu çevre kirliliği sebebiyle toplum açısından bir maliyet yaratmaktadır, ancak bu maliyete firmanın kendisi katlanmak yerine tüketiciler, bir başka deyişle toplum kat- lanmak zorunda kalmaktadır. Devlet müdahalesi buradaki maliyet transferini engellemek ve firmanın neden olduğu maliyetlere firmanın kendisinin katlanmasını sağlamak için gereklidir. Piyasa başarısızlıkları çeşitli nedenlerle ortaya çıka- bilmektedir. Bu nedenleri, durağan bir ekonomide bile ortaya çıkabilecek olan “statik piyasa başarısızlıkları” ve ekonomiye kalkınma ve büyüme boyutlarının eklenmesi halinde ortaya çıktığı varsayılan “dinamik piyasa başarısız- lıkları” olarak sınıflandırabiliriz . Monopol ve oligopol gibi piyasa aksaklıkları, kamusal malların varlığı, dışsallıklar, doğal tekeller, asimetrik bilgi gibi durumlar statik piyasa başarısızlıkları arasında sınıflandırılabilir. Dinamik piyasa başarısızlıkları ise makul bir büyüme hızına ulaşılamadığı, makro dengesizlikler veya konjonktrü hareketlerin görül- düğü, sermaye ve teşebbüs faktörlerinde arz sıkıntıları bulunduğu veya mali piyasaların olmadığı durumlarda görülür. Yukarıda sıralanan piyasa başarısızlıklarının bir eko- nomide görülmesi durumunda bu ekonominin etkin ve optimum düzeyde olmadığı kabul edilmektedir. Bu durum piyasa başarısızlıklarının toplumsal refah kayıplarına sebep olduğu anlamına gelmektedir. Biz burada bahsi geçen piyasa başarısızlıklarından konumuz itibariyle yalnızca “dışsallıklar” özelinde bir inceleme gerçekleştireceğiz. 2. DIŞSALLIKLAR Dışsallıklar, bir başka deyişle dışsal ekonomiler, piyasa başarısızlıkları arasında yer almaktadır. Kısaca tanımlamak gerekirse, dışsallık, ekonomik birimlerden birinin, bir başka ekonomik birim üzerinde ortaya çıkardığı olumlu veya olumsuz etkilerdir . Bu etkilerin olumlu olması durumunda pozitif dışsallık, olumsuz olması durumunda ise negatif dışsallık söz konusudur. Dışsallıkların piyasa başarısızlığı olarak kabul edilmesi- nin nedeni gerek fayda gerekse de maliyet yönünden firma- ların özel fayda ve maliyetlerinin yanında bir de topluma yayılan faydalarının veya maliyetlerinin olmasıdır . Burada topluma yayılan fayda ve maliyetler, düzgün işleyen ve başarılı olduğu kabul edilen bir piyasadakinin aksine fiyat mekanizması içine dahil edilememektedir. Neoklasik iktisatçılara göre ortaya çıkan dışsallıkların fiyatı olmaması nedeniyle devlet müdahalesine gereksi- nim olduğu kabul edilmektedir. Ortaya çıkan dışsallıkla- rın, piyasanın doğal işleyişi ve fiyat mekanizması içinde fiyatlara yansıması durumunda devlet müdahalesine veya kamusal çözümlere ihtiyaç bulunmayacaktır . Ancak fiyatı belli olmayan olumlu veya olumsuz bir etkinin fiyat mekanizması yoluyla firma tarafından içselleştirilmesi imkan dahilinde değildir. Bu durum özellikle olumsuz etki durumlarında, yani negatif dışsallık durumlarında firmanın maliyetine kendisinin katlanmak zorunda kalma- masına, bu maliyeti topluma transfer edebilmesine sebe- biyet vermektedir. Burada devlet müdahalesinin yalnızca topluma transfer edilen maliyet kadar olması gerektiği, aksi durumda firmanın topluma aktardığı maliyeti aşan bir düzenleme getirilmesi halinde bu kez piyasanın etkinlik noktasından yeniden uzaklaşacağı dikkate alınması gerek- mektedir. Yönetmelik hakkında piyasa aktörleri tarafından ileri sürülen eleştiriler ve erteleme talepleri bu bakış açısıyla değerlendirilmelidir. 2.1. Negatif Dışsallıklar ve Çevre Kirliliği Ekonomik faaliyetlerin tamamı, bir yönüyle kaçınılmaz olarak, kendine özgü bir şekilde ve faaliyetin türüne göre değişen yoğunlukta üreticiler ve tüketiciler üzerinde dışsal- lık oluşturmaktadır. Bu dışsallık fayda veya maliyet olarak ortaya çıkabilir. Daha önce de ifade edildiği gibi fayda şeklinde ortaya çıkan dışsallıklar “pozitif dışsallık, zarar şeklinde ortaya çıkan dışsallıklar ise “negatif dışsallık” olarak isimlendirilmektedir. Bir ekonomide üretim veya tüketim tarafında bu ekonominin dışsallık oluşturmama- sını beklemek ekonomik faaliyet yapılmamasını beklemek gibi bir anlama gelecektir , zira ekonomilerde üretim aşa- masında veya tüketim aşamasında mutlaka bir atık veya toplumsal etki oluşması doğaldır. Bu etkinin topluma bir fayda şeklinde ortaya çıkması halinde yani pozitif dışsal- lık durumunda çoğu zaman ciddi bir tartışma yapılması gerekmez. Ancak toplumsal maliyet şeklinde olumsuz bir etki olarak ortaya çıkan negatif dışsallıkların ortaya çıktığı durumlar teorik analizi derinleştirmeyi ve bu dışsallıkların tazmin edilme yöntemlerinin araştırılmasını gerektirir . Negatif dışsallık durumu firmaların ekonomideki diğer birimler üzerinde zarara/maliyete neden olduğu, ancak bu zarar/maliyet için herhangi bir ödeme yapmadığı, bir başka deyişle firma tarafından içselleştirilmeyen maliyet- lerin ortaya çıktığı durumları ifade eder . Negatif dışsallık durumunda iktisadi bir terminoloji ile belirtmek gerekirse, marjinal sosyal maliyet marjinal özel maliyetten büyük olmaktadır. Negatif dışsallıkları, nehir kenarında kurulu bulunan bir fabrika üzerinden örneklendirebiliriz . Sanayi üretimi alanında faaliyet gösteren böyle bir fabrikanın atıklarını kenarında kurulu bulunduğu bir nehre boşalttığını düşü- MAKALE

RkJQdWJsaXNoZXIy MTcyMTY=