Enerji ve Çevre Dünyası Dergisi 174. Sayı (Mayıs-Haziran 2022)

29 ENERJİ ve ÇEVRE • Mayıs - Haziran / 2022 MAKALE nelim. Böyle bir durumda nehirdeki balıkların sayısı aza- lacak ve bu durum bölge ekonomisi üzerinde bir maliyete sebebiyet verecektir. Ancak piyasa ekonomisinin kendi mekanizması içinde, herhangi bir müdahale olmadığı tak- dirde nehre bırakılan atıklar nedeniyle oluşan bu maliyet fiyatlandırılamamakta, bir başka deyişle fiyat mekanizması içine dahil edilememektedir . Diğer bir ifadeyle bu fabrika neden olduğu kirliliğin maliyetine katlanmamaktadır. Bura- daki kirliliğin maliyetine toplum katlanmaktadır. Böylece bu üretim nedeniyle ortaya çıkan marjinal sosyal maliyet fabrikanın katlandığı marjinal özel maliyetten daha yüksek olmaktadır. Nehir kenarındaki fabrika örneğini Şekil 1 yardımıyla da açıklamak mümkündür. Şekilde fabrikanın marjinal özel maliyetleri (MPC) yanında atıklarını nehre bırakma- sıyla birlikte neden olduğu marjinal dışsal maliyetlerinin (MEC) toplamı olarak ortaya çıkan marjinal toplumsal maliyet (MSC) açıkça görülebilmektedir (MPC + MEC = MSC). Burada ilk etapta piyasa denge noktası A noktası olup, bu noktada piyasa optimum düzeydedir. Bu noktada marjinal sosyal fayda (MSB) ile marjinal özel maliyet (MPC) birbirine eşit durumdadır. Ancak kirlilikle birlikte ortaya çıkan C noktasında fabrika neden olduğu toplumsal maliyetlere katkıda bulunmamaktadır. C noktasının MSB çizgisinden uzakta olduğu ve bu noktada piyasanın etkin ve optimum durumda bulunmadığı söylenebilir. Böyle bir durumda toplumsal etkinlik kaybı, bir başka deyişle toplum üzerinde kalan ve kirlilikten kaynaklanan maliyet toplamı ABC üçgeni kadar olmaktadır. Piyasayı yeniden optimum duruma getirmek ve fabrikanın neden olduğu kirlilik kaynaklı maliyete katılımını sağlamak amacıyla üre- timin QB noktasına azaltılması gerekmektedir. Üretimin QB noktasına azaltılmasıyla birlikte piyasa B noktasında yeniden dengeye gelecektir. Bunun için fabrika üzerine PB – PA kadar bir maliyet yüklenmesi gerekmektedir . Bu durumda üretim miktarı QB noktasına kadar azalmış olacak ve piyasa B noktasında yeniden optimum dengeye ulaşacaktır. Çevre kirliliğine neden olan fabrikanın da bu sayede neden olduğu toplumsal maliyeti içselleştirmesi sağlanmış olmaktadır. Literatürde de genellikle negatif dışsallık ile ilgili örneklerin çevre ile ilgili olduğu görülmektedir. Gerçekten negatif dışsallıkların en çok görüldüğü durumlar çevre ile ilgili ve genellikle de çevrenin kirletilmesi ile ilgili olarak karşımıza çıkmaktadır . 2.2. Negatif Dışsallıkların Çözümü Negatif dışsallıkların çözümünde piyasanın kendi kendisine etkin bir çözüme ulaşamadığı ve devletin bu aşamada kamu gücünü kullanmak suretiyle bir takım önlemler alması gerektiği değerlendirilmektedir . Nega- tif dışsallıkların çözümünde kamu otoritesi tarafından uygulanabilecek çeşitli yöntemler bulunmaktadır. Hemen belirtelim bu yöntemler ile ulaşılmak istenen amaç, Şekil 1 üzerinde gösterilen marjinal toplumsal maliyetin firma tarafından içselleştirilmesi amacıyla PB – PA kadarlık bir maliyetin firma üzerine yüklenmesidir. Devlet, negatif dışsallıkların çözümünde firmalar üze- rine vergi salabilir, sübvansiyonlar uygulayabilir veya fir- maların dışsallıklara neden olan, örneğin kirliliğe sebebiyet veren faaliyetlerine karşı içinde teknolojiyi de barındıran önlemler alınmasını zorunlu kılabilir, bu konuda stan- dartlar getirebilir, hatta gerektiği durumlarda toplum için zararlı bazı üretim faaliyetlerini yasaklayabilir . Konumuzla irtibat kurmak gerekirse, üretimi sınırlandırmak paha- sına belli teknolojilerin kullanılmasını gerekli kılmak veya kirliliği önlemek adına bir fabrikanın filtre kullanmasını zorunlu kılmak getirilebilecek düzenlemeler arasındadır . Negatif dışsallıkların önlenmesi konusunda devlet müdahalesinin en çok gündeme geldiği durumlar çevre kirliliği ile ilgilidir. Bu nedenle çevre kirliliği karşısında üretilen devlet politikalarının daha özellikli olduğunu ve daha detaylı bir araştırma ve hazırlık süreci gerektirdiğini söylemek mümkündür. Negatif dışsallıkların ortaya çık- masıyla birlikte bozulan etkinliğin yeniden sağlanabilmesi, müdahale edilen dışsallığın toplum üzerinde yarattığı mali- yetler ile bu dışsallığı çözmek için getirilen önlem paketinin firmalar üzerinde neden olacağı maliyetlerin hassas bir şekilde karşılaştırılmasına bağlıdır. Aksi durum optimum denge noktasına ulaşmayı engelleyecektir. Çevre kirliliğinin neden olduğu ekonomik maliyetin ölçülmesi süreci, kirlilikten etkilenen birimlerin tespiti, bu birimlerin zararının hesaplanması gibi bazı zorluk- Şekil 1. Negatif Dışsallıklar