TKl■0LOGIE8 MAKALE / ARTICLE Bataklıklarda biriken çoğu bitkisel kökenli organik maddeler gömüldükten sonra bir başkalaşım sürecine girerler. Bataklık ortamlarında oluşan turbalar, gömülme sonrası katılaşmaya başladıklarında ilk önce su buharı ve karbonlu (karbondioksit, karbon monoksit gibi) gazları açığa çıkarırlar. Kömürler daha fazla basınç ve sıcaklık şartlarına maruz kaldıklarında daha sonra, bünyelerinde bulunan metan gazı ve hidrojen gazlarını da açığa çıkarırlar. Kömürleri oluşturan "Turba"lar gömülme ve geçirdikleri başkalaşım sürecinde önce "Linyit" daha sonra sırasıyla "Altbitumlu Kömür", "Taşkömürü" ve "Antrasit"e ve en son aşamada da "Grafit"e dönüşürler. Bu sürece "Kömürleşme (Coalification)" süreci denir. Bu sürecin ileri aşamalarında uçucu gazlar ve maddeler ortamda gittikçe azalır ve ortamdan uzaklaşır. Kömürlere şüphesiz etkiyen en önemli faktör ısı ve daha sonra basınç şartları'dır. Bazan zamana bağlı olarak az ısı ve basınç'ta çok etken olabilmektedir. Kömürler yüksek basınç şartları ortadan kalkmadığı sürece, bu gazları, bünyesindeki çatlaklar (klitler), tabaka düzlemleri boyunca ve boşluklar içerisinde bulundururlar (Şekil 2). Bu gazlar termojenik ve biyojenik kökenli olarak farklı orijinli olabilmekte, düşük kömürleşme derecelerinde (linyit ve alt bitumlu kömürlerde) biyojenik olarak önemli miktarlarda olabileceği savunulmaktadır. Şekil 2. Kömür İçerisindeki Çatlak Dözlemleri (Klit'leı) ve Boşluklar İçerisine Gaz Yerleşimi. 2. Kömürler'den Gaz ve Sıvı Elde Etme Yöntemleri Kömürler doğal olarak bünyesinde "C", "O", "N", "S", "H" elementleri ve bunların birleşiminden meydana gelen gazları içermektedir. Bu gazlar Hp (Su Buharı), CO, CO2, CH4 (Metan gazı), SO2, H2S, H2 ve O2'dir. Bu gazların bir kısmı kömürleşme süresince açığa çıkar veya kömürün bünyesinden çıkar. Eğer çatlak veya geçirgen bir durum ile karşılanırsa bu gazlar dışarı çıkar, aksi takdirde kömür içerisindeki boşluklarda hapis olur. Yer altında bulunan kömürlerdeki gazlar; a. Kömürlerde bulunan gazlar bir sondaj ile dışarı çıkarılabilir. Di-key yahut yatay (özellikle de face klite dik) yapılan sondajlar ile (Coal Bed Methane "CBM") kömür gazları drene edilmektedir. b. Kömürlerin yeraltında özel iki sondaj tertibatı ile gazlaştırılması (Underground Coal Gasification "UCG") ve sıvılaştırılması şeklinde dışarı çıkarılabilir. Bunun dışında kömürler yer yüzüne çıkarıldıktan (üretildikten) sonra kok'laştırılma benzeri, SASOL (Güney Afrika'da), Krupp (Almanya'da), ABD'de Exxon Mobil gibi firmaların kendilerine özgün gazlaştırma metotları geliştirilmiştir. Bu metotlarda üretilen kömürler özel tesisatlar ve katalizörler kullanılarak, tanklar içerisinde alttan (900 derecenin üzerinde) ısıtılarak gazlaştırılıp, sıvılaştırılırlar. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi hazır kömüre farklı prosesler (biyolojik dönüştürme) uygulayarak farklı şekilde ürünler üretilebilmektedir. Tabii ki kömür çıkarıldıktan sonra değişik proseslere sokup binlerce ürün elde etmek mümkün olabilmektedir. Ama günümüzde çok cazip olan iki gaz üretim konusu yukaruda bahis edilen CBM ve UCG metotlarıdır. Bu metotlara sırasıyla bakılacak olunursa; Step2 Microbes Nutrients Product ,FuelGas S 3 Microbes__.. -- Humic Acid tep Chemicals __.,. Agri cuıture • Actosol Environmet a) Kömür Yataklarından Metan Gazı (Doğalgaz) Çıkarımı ("CBM") • Humasorb-L • Humasorb-CS Demilitarizalion • Actodemil Kömür içerisinde oluşan gazlar termojenik ve biyojenik oluşurlar. Bu gazların kömürleşme sürecinin hangi aşamasında olduğu Şekil 3'te gösterilmektedir. Biyojenik kökenli gaz oluşumları turba ("peat")'dan Yüksek Uçuculu Taşkömürü ("High Volatile Bituminous Coal") seviyesine kadar sürdüğü, oysaki termojenik kökenli gazların tüm kömürleşme sürecinde oluştuğu ve taşkömürü aşamasında en fazla miktara ulaştığı bilim adamları Şekil 3. Kömiirleşmeye Bağlı Olarak Oluşan Gazların Kökenleri ENERJİ OÜNYASI EYLÜL 2006 67
RkJQdWJsaXNoZXIy MTcyMTY=